Praca „Repatriacja czy repatriotyzacja?” przedstawia najważniejsze problemy polityki Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) wobec Polaków mieszkających w Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS) w końcu lat osiemdziesiątych. Implikują one do dzisiaj założenia organizacyjne i parametry ideowe polityki państwa wobec naszych rodaków za wschodnią granicą.

Najwyższe organy władzy politycznej PRL z niezwykłą ostrożnością podchodziły do aktywności na dawnych Kresach w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. A kiedy zgoda na to została już oficjalnie wyrażona, przystąpiły do tworzenia programów i strategii współpracy z Polakami w ZSRS, uważnie analizując reakcję Moskwy. Klamrą otwierającą ten okres niepewności jest moment, kiedy czynniki partyjne ZSRS zorganizowały pobyt W. Jaruzelskiego w Wilnie, a zamykającą – dzień, w którym geenerał Jaruzelski, już jako prezydent RP, złożył w lipcu 1990 roku wizytę we Lwowie. Ten czas przygotowywania polityki polonijnej między PRL a III RP wyznaczają działania administracji oraz instytucji publicznych (np. „Wspólnoty Polskiej”) według schematu oraz narzędzi stosowanych w ostatnich latach PRL.

Ewolucja programów wobec Polonii i rodaków żyjących poza granicami przebiegała jednak powoli i nie bez trudności. Z jednej strony w końcu lat osiemdziesiątych były działania Towarzystwa „Polonia” koordynującego swoją pracę i program z sowieckim Stowarzyszeniem „Rodina” i politycznymi czynnikami w Moskwie. Ich celem była instrumentalizacja polityczna rodaków. Z drugiej strony odbywał się proces upodmiotowienia środowisk polskich oraz katolików innych nacji na Kresach Wschodnich przez Kościół katolicki, początkowo dynamicznie wspierany z Polski przez duchowieństwo i hierarchię.

Spis treści

I.Wprowadzenie
1. Parametry pojęciowe w polityce wobec mniejszości polskiej w krajach byłego Związku Sowieckiego
2. Źródła i uwagi metodologiczne
3. Hipotezy robocze

II.Perspektywa instrumentalizacji
1. Nacjonalizm w komunizmie
2. Ideologia i socjotechnika – mniejszości etniczne w polityce komunistów
3. Polityka narodowościowa w okresie stalinizmu
4. Projekty panslawistyczne w powojennej Polsce

III. Perspektywa repatriacji
1. Między polskością a sowieckością
2. Stan mniejszości polskiej w Związku Sowieckim w końcu lat osiemdziesiątych
3. Problem zwrotu dóbr kultury
4. Pragmatyka PZPR w kierowaniu polityką zagraniczną
5. Relacje Jaruzelski–Gorbaczow w kontekście mniejszości polskiej w Związku Sowieckim
6. Zainteresowanie władz sowieckich pracą polonijną a Deklaracja o współpracy w dziedzinie ideologii, nauki i kultury
7. Dokumenty i programy polityczne

IV. Perspektywa repatriotyzacji
1. Główne motywy i powody zainteresowania Polakami na Wschodzie od roku 1986
2. Wybrane środowiska społeczne i polityczne w PRL a mniejszość polska w Związku Sowieckim
4. Relacje Towarzystwa „Rodina” z Towarzystwem „Polonia” i wsparcie dla mniejszości polskiej
5. Narzędzia instrumentalizacji Polaków w Związku Sowieckim
6. Dyplomacja i placówki PRL wobec rodaków na Wschodzie
7. Kościół wobec rodaków na Wschodzie – najważniejsze problemy

V.Podsumowanie

POSTSCRIPTUM
Polityka polonijna po roku 1990
Problem repatriacji i stosunki sąsiedzkie
Analiza dokumentu programowego MSZ z roku 2009