Celem opracowania jest rekonstrukcja publicznej debaty na temat oświaty ludowej oraz czytelnictwa chłopów w zaborze rosyjskim. Dotyczy ono głównie okresu 1864??–1905. Jednak aby pokazać genezę dyskusji i wyodrębnić te wątki, które stanowiły jej trwały element, cofnięto się do ostatniej ćwierci XVIII w., kiedy to zaczęły się pojawiać pierwsze wypowiedzi dotyczące badanych problemów. Analizą objęto wypowiedzi publicystów z tych środowisk, które problemami wsi interesowały się najbardziej, bądź to ze względu na codzienne bliskie kontakty z jej mieszkańcami (ziemianie, przedstawiciele Kościoła), bądź ze względów czysto ideowych (pozytywiści, narodowcy). Specyficzne miejsce w tym gronie zajmowała „Rola” Jana Jeleńskiego ze swoim programem konserwatywno-klerykalnym i antysemickim. Podstawowym źródłem, które wykorzystano, była dziewiętnastowieczna prasa: 759 roczników 39 czasopism i dzienników, a także ówczesne opracowania poświęcone aktualnym zagadnieniom społecznym.

Niewątpliwie opisane spory rzadko przynosiły wymierne efekty. Zarówno konserwatywne, jak postępowe projekty dotyczące cywilizacyjnych i kulturowych zmian na wsi nie mogły zostać wówczas w pełni zrealizowane, stanowiły jednak ważne źródło inspiracji dla następców, którzy zyskali możliwość legalnego działania po rewolucji 1905 r.

W tytule książki strawestowano formułę Hipolita B. Tarczyńskiego z artykułu opublikowanego w „Prawdzie” (1882 nr 12 s. 204).


O autorce

Anna Karczewska – absolwentka Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Łódzkiego w zakresie bibliotekoznawstwa i informacji naukowej (specjalizacja prasoznawcza); doktor nauk humanistycznych (2013). W latach 1999–2014 asystent w Pracowni Badania Historii Czytelnictwa Instytutu Książki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej. Wykładowca w Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej im. Heleny Radlińskiej w Warszawie (2003–2008) oraz w Instytucie Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego (2009–2011). Współautorka wystawy poświęconej działalności wydawniczej na szlaku 2. Korpusu; uczestniczka badań nad czytelnictwem współczesnym. Autorka licznych opracowań dotyczących czytelnictwa chłopów w XIX i na początku XX w., publikowanych w czasopismach naukowych i książkach zbiorowych.