Instytut Zachodni

Autor korzystając z ogromnej bazy źródłowej zgromadzonej podczas kwerendy w archiwach państwowych w Polsce i w Niemczech przedstawia zjawisko grabieży mienia, „które było powszechnym doświadczeniem wojennej rzeczywistości lat 1939-1945 w Polsce. Grabież trwała nieustannie przez cały okres okupacji i była zaplanowanym elementem niszczenia egzystencji ludzi. Już od początku okupacji nakładano na obywateli polskich różne ograniczenia majątkowe oraz zajmowano ich mienie na drodze rekwizycji i konfiskat. Grabież mienia w Kraju Warty, podobnie jak na całym obszarze Polski zajętym przez III Rzeszę, miała charakter masowy i przybrała dwie zasadnicze formy – rabunku pozainstytucjonalnego, w którym aktywni byli przez cały okres okupacji niemieccy funkcjonariusze oraz niemieccy cywile oraz grabieży oficjalnej, ujętej w struktury organizacyjne. Bardziej dotkliwa okazała się ta druga forma wywłaszczeń dokonywana przez specjalnie w tym celu ustanowione instytucje niemieckiej administracji państwowej, które organizowały i przeprowadzały konfiskaty majątku Polaków. […] Spośród nich najważniejszą instytucją był Główny Urząd Powierniczy Wschód (Haupttreuhandstelle Ost, HTO), który objął swym działaniem polskie ziemie inkorporowane do Niemiec oraz częściowo Rzeszę Niemiecką. HTO posiadał sieć ekspozytur – Urzędów Powierniczych, które działały w poszczególnych jednostkach ziem wcielonych. Dla Kraju Warty ustanowiono Urząd Powierniczy w Poznaniu (Treuhandstelle Posen) wraz z filią w Łodzi. […] Grabieżcza polityka administracji powierniczej spowodowała zupełne zniszczenie podstaw gospodarki prywatnej i przedwojennej struktury własnościowej. Bezwzględna gospodarcza eksploatacja objęła wszystkie dziedziny życia społeczno-gospodarczego i zrujnowała w wysokim stopniu polski dorobek narodowy oraz prywatny większości polskich rodzin. Do szkód materialnych należy dodać szkody moralne. Polacy wykluczeni z uczestnictwa w życiu politycznym, kulturalnym i gospodarczym byli wykorzystywani w niemieckich przedsiębiorstwach jako tania siła robocza.”

Studium teoretyczno-empiryczne dotyczące istotnego – z punktu widzenia rozwoju polskiej przedsiębiorczości – zagadnienia internacjonalizacji działalności gospodarczej polskich przedsiębiorstw wpisuje się także w nurt badań nad umiędzynarodowieniem firm z krajów rozwijających się. O ile aktywność inwestycyjna podmiotów z gospodarek wysoko rozwiniętych została dotąd dość dobrze rozpoznana, o tyle wciąż niewiele jest prac na temat zagranicznych inwestycji bezpośrednich podejmowanych przez przedsiębiorstwa z gospodarek rozwijających się. Tymczasem te właśnie firmy od początku XXI w. rozpoczęły zagraniczną ekspansję, upatrując w tym sposobu na czerpanie korzyści z posiadanych przewag konkurencyjnych i budowanie nowych w związku z dostępem do światowych zasobów materialnych i niematerialnych. Zjawisko zagranicznej aktywności inwestycyjnej polskich przedsiębiorstw zostało zbadane z wykorzystaniem metodologii teorii ugruntowanej. Próba wyjaśnienia jej uwarunkowań i skutków – na podstawie ocen i opinii uzyskanych od przedstawicieli objętej badaniem grupy polskich firm, pozwoliła na sformułowanie hipotezy dotyczącej ekspansji polskich podmiotów gospodarczych na dojrzałych rynkach zachodnich. Doświadczenie przedsiębiorstw, zwłaszcza tych, które uzyskały sukces w efekcie internacjonalizacji, ma istotne znaczenie dla dalszych perspektyw polskich inwestycji zagranicznych.

Pogranicze polsko-niemieckie od ponad dwóch dekad, ze względu na dokonujące się tam przemiany społeczne i polityczne, podlega wieloaspektowej eksploracji badawczej. W tym nurcie mieści się praca Marcina Tujdowskiego, który podjął wysiłek analizy partycypacji mieszkańców tego obszaru w tych przemianach. Zapoczątkowała je transformacja ustrojowa w obu krajach w latach 1989-1990, a przyspieszyło przystąpienie Polski do Unii Europejskiej i strefy Schengen. W zmianie sytuacji politycznej dostrzegano szansę na rozwój współpracy transgranicznej, jednak rzeczywistość zweryfikowała takie myślenie. Okazało się, że mimo bliskości terytorialnej obszary po obu stronach granicy nadal stanowią dwa odrębne pogranicza – polskie i niemieckie. Mimo intensyfikacji kontaktów wskutek zniesienia reżimu granicznego nadal są to dwie różne wspólnoty, podzielone barierą językową, mentalną i ekonomiczną, które okazały się silniejsze niż bariera graniczna. Zmiany tego stanu rzeczy następują powoli, np. w wyniku migracji Polaków do przygranicznych regionów Niemiec. Przeszkodą w pogłębieniu współpracy Polski i Niemiec na obszarze przygranicznym jest też różnica interesów i odmienne postrzeganie pogranicza. Peryferyjność tego obszaru po stronie niemieckiej, charakteryzująca się takimi zjawiskami, jak np. zapaść demograficzna, wyludnianie się miast. Po polskiej stronie granicy opinie młodzieży wskazują, że nie zamierza ona wiązać się na trwałe ze swoimi lokalnymi ojczyznami, postrzegając je jako niezbyt atrakcyjne miejsca do życia. Z umiarkowanym entuzjazmem podchodzi też do kwestii współpracy transgranicznej. Wiele wskazuje więc na to, że po polskiej stronie granicy pojawią się wkrótce podobne problemy, jak w sąsiednim kraju. Trudno jednak jednoznacznie określić, czy współpraca między Polską a Niemcami pozwoli uwzględnić specyfikę tego obszaru, tak by można z większym optymizmem patrzeć na jego dalsze perspektywy rozwoju.

Piotr Kubiak, System partyjny i partie polityczne zjednoczonych Niemiec (1990-2013), Studium Niemcoznawcze nr 93, streszczenie w j. angielskim, Poznań 2014, 306 ss. Prezentowana książka, stanowiąca ósmy tom cyklu „Republika Federalna Niemiec 20 lat po zjednoczeniu. Polityka – Gospodarka – Społeczeństwo”, jest próbą analizy przemian jakie miały miejsce na niemieckiej scenie politycznej po zjednoczeniu Niemiec. Zdaniem autora, po włączeniu w 1990 r. byłej Niemieckiej Republiki Demokratycznej w struktury Republiki Federalnej Niemiec uformował się system partyjny zjednoczonych Niemiec, cechujący się znacznym zróżnicowaniem w ujęciu geograficznym (opozycja wschód-zachód) wynikającym z odrębnych tradycji i różnej sytuacji społeczno-gospodarczej obu części Niemiec. Ów system stał się bardziej podatny na zmiany aniżeli system partyjny RFN przed 1990 r. Książka składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów, zakończenia i aneksu zawierającego zestawienie wyników wyborów do Bundestagu, Parlamentu Europejskiego i parlamentów krajowych w latach 1990-2013. W rozdziale pierwszym opisana została ewolucja systemu partyjnego i niemieckich partii politycznych w latach 1871-1990. Rozdział drugi przynosi szerokie omówienie konstytucyjnoprawnych ram funkcjonowania partii politycznych w Niemczech na podstawie Ustawy Zasadniczej, Ustawy o partiach politycznych z 1967 r. i orzecznictwa Federalnego Trybunału Konstytucyjnego. W dalszej części tego rozdziału omówione zostało finansowanie partii politycznych, ich organizacja, system wyborczy, a także wpływ federalizmu na funkcjonowanie partii politycznych w Niemczech. Najobszerniejszy w pracy rozdział trzeci poświęcony został analizie przemian zachodzących w obrębie największych niemieckich partii politycznych. W rozdziale czwartym, przedstawiającym zmiany systemowe, autor skupił się na takich aspektach, jak: kształtowanie się płynnego systemu pięciu partii po 1990 r., zróżnicowane preferencje wyborcze w obu częściach Niemiec, pola konfliktów w obrębie niemieckiego systemu partyjnego czy też potencjał koalicyjny poszczególnych partii. Wskazane zostały tutaj również przyczyny „kryzysu” niemieckich partii politycznych oraz krytyki niemieckiego modelu państwa partii. Ostatni rozdział poświęcony został analizie wyników wyborów do Bundestagu z 2013 r., które stanowią odzwierciedlenie zmiany układu sił na niemieckiej scenie politycznej (pojawienie się AfD i klęska FDP).

Zbadanie poglądów i opinii polskich elit politycznych na temat relacji Polski z Niemcami w ramach Unii Europejskiej, ważne zarówno ze względów naukowych, jak i praktycznych, było celem projektu realizowanego w Instytucie Zachodnim w latach 2013-2016 (Polskie elity polityczne wobec stosunków Polski z Niemcami w ramach Unii Europejskiej). Chodziło o przeanalizowanie stanowiska polskich elit politycznych wobec istotnych zagadnień związanych z UE (wizje przekształceń, polityka wschodnia, sprawy bezpieczeństwa, problematyka energetyczno-klimatyczna) w okresie od początku kryzysu w strefie euro w 2009 r. do 2015 r., czyli do pojawienia się kryzysu migracyjnego. W ramach projektu przeanalizowano dyskurs elit parlamentarnych i środowisk eksperckich, a także przeprowadzono badania ankietowe i wywiady. Stanowisko elit wobec stosunków Polski z Niemcami w krytycznej fazie rozwoju UE nacechowane było rozbieżnościami świadczącymi o braku konsensu politycznego. Miały one głębsze podłoże i wynikały z odrębnych podstawowych orientacji politycznych występujących wśród elit. Odmienne wyobrażenia o roli Polski w Europie i UE łączyły się z różnym podejściem do Niemiec i koncepcjami wzajemnych stosunków, a w tym przede wszystkim z kwestią, jak dalece strategiczne znaczenie mają Niemcy dla Polski w Europie. Można też zauważyć, że polaryzacja opinii i poglądów polskich elit na temat stosunków Polski z Niemcami następowała w korelacji z różnicowaniem się ocen coraz bardziej prominentnej, przywódczej roli, jaką Niemcy zaczęły odgrywać w UE w następstwie kryzysu zadłużenia w strefie euro oraz w obliczu konfliktu na Ukrainie. Różne interpretacje zachowania Niemiec korespondowały z brakiem konsensu w polskich elitach na temat oceny szans i perspektyw Polski w ramach Unii Europejskiej.

Daniel Brewing, przedstawiciel młodego pokolenia historyków niemieckich, rozprawia się ze stereotypem pomijającym polską ludność cywilną wśród ofiar II wojny światowej. Jest to pierwsza w zachodniej historiografii monografia analizująca niemieckie masakry polskiej ludności cywilnej w okresie okupacji 1939-1945. Na podstawie archiwalnych źródeł niemieckich i polskich, protokołów z powojennych przesłuchań sprawców oraz relacji tych, którzy ocaleli z hitlerowskich „pacyfikacji”, autor szczegółowo i w nowatorskiej formie przedstawia okoliczności, w jakich na terenie okupowanej Polski dochodziło do tego szczególnego rodzaju zbrodni wojennych. Autor dużą uwagę zwraca na motywy sprawców i późniejsze próby usprawiedliwiania tych czynów. Dodatkowym walorem książki jest rozdział przedstawiający niepowodzenia zachodnioniemieckiego wymiaru sprawiedliwości w zakresie karania sprawców zbrodni.

Tom drugi z cyklu „Kryzysy humanitarne wywołane działalnością człowieka” (pierwszy Stabilizacja nieładu i destabilizacja ładu ukazał się w 2011 r.) poświęcony jest próbom stworzenia międzynarodowych mechanizmów reagowania na łamanie podstawowych norm prawa praw człowieka i humanitarnych zasad prowadzenia starć podczas konfliktów zbrojnych. Mechanizmy te obejmują dwa główne obszary międzynarodowych działań: operacje pokojowe i interwencje humanitarne. We współczesnych konfliktach zbrojnych powszechne są brutalne ataki na życie, zdrowie, godność i dobrostan cywilów. Atakowane są grupy osób, które znajdują się w strefach wolnych od działań zbrojnych lub przemieszczają się w kolumnach uchodźców. Codziennością są ataki prowadzone bez rozróżniania celów cywilnych i wojskowych. Z powodu brutalności i okrucieństwa stron rejony konfliktów są arenami działań „szokujących sumienie ludzkości”. Tradycyjne metody regulowania konfliktów zbrojnych, charakterystyczne dla czasu zimnej wojny i początku lat 90. XX w., okazały się niewystarczające wobec wyzwań, które zrodziły się wraz z intensyfikacją i rozprzestrzenieniem nieustrukturalizowanych konfliktów, głównie o etnicznym i narodowym charakterze oraz wzrostem liczby masowych ataków na cywilów. Odwołanie się do sposobów reagowania niedostosowanych do wymogów sytuacji obnażyło bezsilność państw i organizacji międzynarodowych na Bałkanach, w Rejonie Wielkich Jezior afrykańskich i w Rogu Afryki. Powolna i długotrwała reforma operacji pokojowych doprowadziła do istotnej zmiany filozofii obecności ONZ – i poprzez nią całej społeczności międzynarodowej – w rejonach konfliktów zbrojnych i na obszarach postkonfliktowych. Fundamentalnymi założeniami nowego systemu stały się: spójny multilateralizm oraz kompleksowość oddziaływania. System interwencji humanitarnych został zrewolucjonizowany w 2001 r., wraz z opublikowaniem raportu Międzynarodowej Komisji ds. Interwencji i Suwerenności Państw (ICISS), która zaproponowała przyjęcie koncepcji „odpowiedzialności za ochronę” - Responsibility to Protect (R2P) zakładającej istnienie, spoczywającego na członkach społeczności międzynarodowej, obowiązku reagowania na masowe naruszenia praw człowieka. W 2005 r. Zgromadzenie Ogólne inkorporowało koncepcję R2P do systemu reguł ONZ. Autorzy artykułów zamieszczonych w książce zarysowują skalę ataków na ludność cywilną i przedstawiają ich konsekwencje. Prezentują uogólnione studia i oceniają przypadki naruszeń prawa praw człowieka i prawa humanitarnego w konkretnych konfliktach zbrojnych i kryzysach humanitarnych wywołanych przez człowieka. Publikowana praca traktuje także o wybranych aspektach reformy międzynarodowych akcji na rzecz pokoju i bezpieczeństwa: modyfikacji operacji pokojowych oraz implementacji koncepcji interwencji humanitarnej.

Kryzysy humanitarne wynikające z działania człowieka stanowią jedno z największych zagrożeń dla bezpieczeństwa na świecie. Są poważnym wyzwaniem dla narodowych, sojuszniczych i partnerskich polityk bezpieczeństwa. Społeczność międzynarodowa rozporządza instrumentami służącymi stabilizacji: miękka siła dyplomacji, sankcje międzynarodowe, operacje pokojowe, interwencje zbrojne i pomoc humanitarna składają się na wachlarz środków pozostających do dyspozycji mocarstw oraz międzynarodowych organizacji. Jednak w regionach objętych kryzysami humanitarnymi tylko okazjonalnie prowadzone są kompleksowe akcje stabilizujące (powstrzymujące masowe naruszenia praw człowieka, wymuszające zaprzestanie działań zbrojnych, restytuujące pokój i podstawy państwowości, pozwalające na dostarczenie podstawowych dóbr humanitarnych), częściej państwa i organizacje prowadzą działania fragmentaryczne, niekiedy niepotrzebnie dublują swoje operacje, a nierzadko pozostają bierne wobec kryzysów humanitarnych. Przedmiotem badań autorów prac zamieszczonych w najnowszej publikacji Instytutu Zachodniego jest oddziaływanie państw i organizacji międzynarodowych na obszary konfliktów zbrojnych i terytoria państw upadłych oraz vice versa wpływ kryzysów humanitarnych na bezpieczeństwo międzynarodowe i narodowe. Prace dotyczą przede wszystkim polityki bezpieczeństwa państw strefy euroatlantyckiej w stosunku do krajów leżących poza tym obszarem, w tym obowiązujących (i kształtowanych) strategii bezpieczeństwa organizacji międzynarodowych - Sojuszu Północnoatlantyckiego i Unii Europejskiej. W kręgu zainteresowań badaczy znalazły się też ekonomiczno-społeczne i polityczno-militarne konsekwencje występowania konfliktów zbrojnych oraz trwania państw upadłych dla stabilności, pokoju i bezpieczeństwa w regionie euroatlantyckim i na świecie.

Studium niemcoznawcze nr 89 streszczenie w języku angielskim Książka, będąca IV tomem serii wydawniczej Instytutu Zachodniego związanej z 20-leciem zjednoczenia Niemiec, jest próbą analizy tych kwestii w relacjach polsko-niemieckich, które wzbudzały najwięcej kontrowersji, o tyle bardziej interesującą, że w przyjętej przez autorów perspektywie badawczej znalazła się polityka Republiki Federalnej Niemiec wobec Polski. Wzrost znaczenia RFN na arenie międzynarodowej po zjednoczeniu i związany z tym charakter działania w odniesieniu do integracji europejskiej, jak i budowy systemu bezpieczeństwa dla całej Europy musiał bowiem wpłynąć także na kształt polsko-niemieckiego sąsiedztwa i współżycia. Praca składa się z trzech części poruszających różne aspekty relacji na linii Bonn/Berlin-Warszawa, tworzących jednak komplementarny obraz polityki Niemiec wobec Polski w latach 1990-2010. Na podstawie nowych, nieznanych dotąd materiałów przedstawiony został przełomowy dla Niemiec okres jednoczenia, stosunek Polski do perspektywy połączenia się obu państw niemieckich i problemy związane z przygotowaniem traktatu granicznego, a także trudne negocjacje nad układem o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy. Obszernie omówiono również proces zbliżania Polski do struktur UE, a zwłaszcza zabiegi mające na celu jego zdynamizowanie z poparciem Niemiec. Dużo miejsca poświęcono też współpracy polsko-niemieckiej w Unii Europejskiej po 2004 r., niewolnej od zakłóceń, szczególnie w latach 2005-2007. Na tle poszukiwania przez państwa europejskie nowej strategii bezpieczeństwa europejskiego i transatlantyckiego po upadku systemu komunistycznego zanalizowana została polityka Niemiec w tym zakresie – dążenie do objęcie systemem bezpieczeństwa państw Europy Środkowo-Wschodniej i będące jego konsekwencją wsparcie dla Polski w jej aspiracjach do członkostwa w NATO.

Opracowanie podejmuje aktualny, bardzo istotny z punktu widzenia nauki i praktyki gospodarczej temat wyzwań, przed jakimi stanęła gospodarka Niemiec w pierwszych dwudziestu latach, które minęły od zjednoczenia. Grono badaczy (J. Misala, M. Götz, I. Romiszewska, P. Kalka, T. Budnikowski i M. Żukowski) w sposób wszechstronny rozważa najważniejsze aspekty unifikacji dwóch państw niemieckich. Czytelnik dowiaduje się przede wszystkim, jak wielkie są jeszcze dysproporcje w poziomie rozwoju gospodarczego między wschodnimi i zachodnim krajami federacji. Szczegółowej analizie poddano także zmiany zachodzące w handlu zagranicznym, zagadnienie istotne, ze względu na rolę, jaką wymiana towarowa odgrywa we wzroście gospodarczym Niemiec. Tematem innego rozdziału jest kształtowanie się wydatków na badania i rozwój. Przeprowadzone porównanie nakładów ponoszonych na te cele w innych wysoko rozwiniętych krajach pokazuje, że Niemcy utrzymują stosunkowo wysoką pozycję tej dziedzinie. Znaczna część pracy poświęcona jest aspektowi społecznemu zjednoczenia, w tym przede wszystkim bezrobociu będącemu konsekwencją wprowadzenia zasad gospodarki rynkowej na terenie dawnej NRD. Szybko postępujący proces starzenia się niemieckiego społeczeństwa sprawia, że uzasadnione okazało się także podjęcie rozważań nad funkcjonowaniem zabezpieczeń społecznych. Wnioski z poszczególnych opracowań zostały sformułowane zarówno w warstwie teoretycznej, jak i w zakresie polityki gospodarczej. Książka może więc stanowić wielce użyteczną literaturę zarówno dla pracowników naukowych, studentów ekonomii jak i polityków oraz praktyków życia gospodarczego.

W latach 90. ubiegłego wieku w obliczu rozpadu ZSRR i końca zimnej wojny kwestia bezpieczeństwa Europy Środkowo-Wschodniej stawała się sprawą kluczową. Prezentowana praca mimo iż dotyczy problemu bezpieczeństwa jedynie trzech państw – Czech, Polski i Węgier, to jednak wyraźnie ukazuje jego aspekt regionalny, a także europejski i transatlantycki. Państwa te stojąc przed koniecznością określenia na nowo swej sytuacji geopolitycznej, zmierzały bowiem w swych działaniach do ich „zakotwiczenia” w euroatlantyckiej strefie bezpieczeństwa. Rozszerzały zatem zakres współpracy z Sojuszem Północnoatlantyckim i Unią Europejską, co umożliwiło im włączenie się w ich struktury i uzyskanie tym samym stabilizacji politycznej oraz gwarancji bezpieczeństwa. Podejmowały także próby osiągnięcia wpływu na kierunki przeobrażeń bezpieczeństwa europejskiego, tak by Sojusz zmienił swoje stanowisko w kwestii rozszerzenia strefy bezpieczeństwa o nowe terytoria. Wrastając w struktury euroatlantyckie państwa regionu środkowoeuropejskiego zmuszone jednak zostały do zmierzenia z nowymi zagrożeniami związanymi z m.in. międzynarodowym terroryzmem i bezpieczeństwem postrzeganym w sposób wielowymiarowy.

Przed dwudziestu laty, 12 września 1990 r. za zgodą czterech mocarstw, dotąd odpowiedzialnych za oba państwa niemieckie, doszło do reunifikacji Niemiec. Nowa RFN stała się państwem całkowicie suwerennym, mogącym bez żadnych ograniczeń określać swoją politykę zagraniczną. Stając przed koniecznością sprecyzowania na nowo swoich zadań na arenie międzynarodowej, Niemcy musiały jednak pamiętać o swojej historycznej przeszłości, odpowiedzialności za wojny, przemoc i nieszczęścia jakie sprowadziły na bliższych i dalszych sąsiadów. Jednocześnie geograficzne i geopolityczne położenie w centrum Europy, potencjał ludnościowy i gospodarczy oraz wynikające z tego ambicje i dążenia powodowały zainteresowanie Europy i świata zjednoczonymi Niemcami, które odpowiedzieć musiały na zwiększone oczekiwania czy obawy i podejrzliwość międzynarodowej opinii publicznej. Prezentowana książka, będąca I tomem serii „Republika Federalna Niemiec 20 lat po zjednoczeniu”, przedstawia zarówno działania zjednoczonej RFN na arenie międzynarodowej, jak i dokonuje oceny najważniejszych kierunków jej polityki zagranicznej. Analizie badawczej poddano cztery główne obszary aktywności zewnętrznej Niemiec – w ramach Unii Europejskiej, układu transatlantyckiego, politykę wobec Rosji, reakcję na podstawowe wyzwania i zagrożenia współczesności. Autorom udało się uchwycić kontynuację i zmianę w strategii zewnętrznej, wskazać czynniki wpływające na kształt, kierunek i charakter polityki zagranicznej RFN i jej skutki dla samych Niemiec jak i ich otoczenia międzynarodowego. W skomplikowanych uwarunkowaniach europejskich i światowych państwo niemieckie wciąż podejmuje próby wypracowania i zrealizowania strategii odpowiadającej jego nowemu potencjałowi.

Zbigniew Mazur, Hubert Orłowski, Maria Wagińska-Marzec, Kultura zjednoczonych Niemiec. Wybrane problemy, Studium niemcoznawcze nr 90, streszczenie w j. angielskim, Poznań 2013, 353 ss. Kolejna publikacja z serii „Republika Federalna Niemiec – 20 lat po zjednoczeniu” ukazująca na przykładzie wybranych zjawisk kulturowych przemiany natury ogólnospołecznej i politycznej, jakie nastąpiły po przyłączeniu Niemieckiej Republiki Demokratycznej do Niemieckiej Republiki Federalnej. Analizą objęte zostały zmiany strukturalne i finansowo-organizacyjne w kulturze Niemiec, wywołane procesem zjednoczeniowym, widziane w kontekście inicjatyw podejmowanych przez „nowe” i „stare” kraje federacji w celu wypracowania systemu kultury odpowiadającego na wyzwania współczesności. Refleksja nad „krajobrazem kulturowym zjednoczonych Niemiec”, wyznaczanym przez obiekty w sferze urbanistyczno-architektonicznej, którym niekoniecznie zgodnie z intencją ich twórców nadaje się obecnie znaczenie legitymizujące reunifikację, prowadzi do wniosku, iż także na tym polu następuje przebudowa niemieckiej pamięci kulturowej. Kształtowanie się nowej „kultury wspominania” i „komemoracji wolności i jedności”, jakie ujawniła analiza podstawowych pojęć z zakresu kultury politycznej RFN, unaocznia dokonujące się zmiany w niemieckiej pamięci narodowej i polityce historycznej.

Obszerna monografia przedstawiająca na kilku płaszczyznach zachodzące zmiany i kontynuację polityki bezpieczeństwa RFN po zjednoczeniu. Autor w sposób nowatorski podchodzi do głównych teorii, podejść i modeli stosunków międzynarodowych oraz polityki zagranicznej odnosząc je do tytułowego zagadnienia polityki bezpieczeństwa Niemiec. Uwzględniając szerokie uwarunkowania wewnętrzne, a także międzynarodowe rozpatruje znaczenie instytucji bezpieczeństwa europejskiego i transatlantyckiego dla polityki bezpieczeństwa Niemiec. Proces osiągania nowej tożsamości Niemiec, połączonej przede wszystkim z odgrywaniem przez zjednoczone Niemcy nowych ról międzynarodowych, pokazany jest poprzez analizę zachowań i kompetencji czołowych (instytucjonalnych i osobowych) przedstawicieli. Praca oparta na obszernej bazie źródłowej: oryginalnych dokumentach, protokołach Bundestagu, przemówieniach, pamiętnikach i wspomnieniach, materiałach prasowych, jak również rozległej literaturze przedmiotu (polskiej i obcojęzycznej, zwłaszcza niemieckiej i anglosaskiej).

Doniesienia medialne na temat zamachów terrorystycznych na świecie, a ostatnio na obszarze państw europejskich, wskazują, że zjawisko to, o rosnącej coraz bardziej skali i stopniu intensywności, stanowi realne zagrożenie dla bezpieczeństwa społeczeństw, które w procesie integracji utworzyły Unię Europejską. W ten bowiem sposób zakwestionowane zostały podstawowe wartości i interesy składające się na model państwa demokratycznego europejskiego kręgu kulturowego. Wzmożona aktywność terroryzmu, zwłaszcza od początku obecnego stulecia po ataku w Stanach Zjednoczonych w 2001 r. stała się bodźcem stymulującym działania państw europejskich w kierunku stworzenia sprawnego systemu antyterrorystycznego. Prezentowana praca jest próbą analizy efektywności inicjatyw podejmowanych przez UE na rzecz zwalczania terroryzmu. Skuteczność działania w tej dziedzinie wymagała aktywnej współpracy państw zarówno w stanowieniu prawa, jak i podejmowaniu decyzji i ich wykonywaniu. Zaangażowanie UE w przeciwdziałanie terroryzmowi, o czym świadczą instrumenty przyjęte na forum unijnym, nie pozostało bez wpływu na wzrost znaczenia Unii Europejskiej jako aktora międzynarodowego, jak i uwiarygodnienie jej pozycji w stosunku do państw trzecich i organizacji międzynarodowych.

Kompleksowa monografia przedstawiająca wieloletnie studia autora nad obecnym stanem i funkcjonowaniem organizacji skupiających Polaków w Niemczech. Analizy zostały oparte na własnych unikatowych badaniach ankietowych przeprowadzonych w latach 2009 i 2013, które objęły prawie 40% stowarzyszeń powołanych w RFN przez zbiorowość polskich migrantów. Dane te zostały wzbogacone przez wywiady pogłębione z liderami tych organizacji, a także wyniki sondażu zrealizowanego na próbie 3500 polskich migrantów mieszkających w Niemczech i 10 innych krajach. Problematyka organizacji imigranckich skupia w sobie jak w soczewce zagadnienia niezwykle ważne z punktu widzenia współczesnych społeczeństw. W refleksji nad organizacjami procesy migracji, globalizacji i utransnarodowienia oraz reakcje na nie zarówno samych migrantów, jak i państw wysyłających i przyjmujących łączą się z wątkami dotyczącymi przemian zaangażowania społecznego, społeczeństwa obywatelskiego czy kapitału społecznego. Ta wieloaspektowość powoduje, iż organizacje polonijne, także w Niemczech pozostawały dotąd w niedostatecznym stopniu opisane. Badania prowadzone przez autora ujawniły, iż do charakterystycznych cech polskich organizacji w Niemczech można zaliczyć m.in. niską liczebność członków, niski poziom profesjonalizacji związany z brakiem płatnego personelu, niewielkie przychody i zasoby materialne, skoncentrowanie działalności na takich obszarach, jak promocja Polski w społeczeństwie niemieckim, budowanie stosunków polsko-niemieckich oraz podtrzymywanie tradycji i tożsamości narodowej Polaków mieszkających na terenie RFN. Poszukując odpowiedzi na pytanie, co wpływa na sytuację polskich organizacji w Niemczech, scharakteryzowano cztery zasadnicze czynniki, do których zaliczono: proces migracyjny i samą zbiorowość imigrancką, społeczeństwo wysyłające (polskie), społeczeństwo przyjmujące (niemieckie), relacje bilateralne niemiecko-polskie.

Autor wnikliwie omawia polsko-niemieckie stosunki w latach 2004-2014 widziane przez pryzmat kwestii ogólnoeuropejskich. Charakter wzajemnych relacji w tym czasie determinowała znacząca pozycja Niemiec w Unii Europejskiej. Od współpracy z Niemcami była uzależniona w dużej mierze realizacja polskiej polityki w różnych sektorach polityki unijnej (wschodniej, bezpieczeństwa, energetycznej i klimatycznej), a także w obszarze bezpieczeństwa transatlantyckiego. Punktem wyjścia analiz i konstatacji jest obszerna baza materiałowa (dokumenty polskie i niemieckie oraz unijne, zapisy debat parlamentarnych, publikacje prasowe i analizy naukowe). Rzetelny warsztat teoretyczny politologa pozwala autorowi na precyzyjne przedstawienie ścierania się interesów, polemik, kolejnych kryzysów i ich przezwyciężania. Zyskują one przez to bardziej uniwersalny wymiar i pozwalają na formułowanie interesujących wniosków.

Terroryzm jest zjawiskiem niezwykle skomplikowanym, wokół którego narosło mnóstwo nieporozumień, błędów, stereotypów. Niejasny charakter i zmienność czynią go mało konkretnym, wymykającym się poważnym analizom naukowym, a zwłaszcza wszelkim próbom znalezienia jakichś prawidłowości, wychwycenia ogólnych zasad rządzących tym zjawiskiem. Praca oparta została na podziale terroryzmu według kryterium celu działań . Pozwala to na wyróżnienie grup lokalnych, zmierzających do rozwiązania konkretnych problemów – głównie o charakterze narodowym/etnicznym oraz grup międzynarodowych czy wręcz globalnych, dążących do zrealizowania szerzej wytyczonych celów ideologicznych i religijnych. Książka obejmuje okres od II połowy XIX wieku, tj. od początków współczesnego terroryzmu, do współczesności. Nie została pomyślana jako jeszcze jedna encyklopedia terroryzmu. Zamiarem autorki nie było ukazanie wszystkich przejawów tego zjawiska, ale przedstawienie jego ewolucji. Praca jest próbą udzielenia odpowiedzi na kilka pytań: jak przebiegała ewolucja terroryzmu? Która z dwu analizowanych odmian była w tym procesie bardziej innowacyjna? Który z dwu wyodrębnionych w niej terroryzmów odegrał większą rolę w kształtowaniu tego zjawiska, jego radykalizowaniu? Celem jest też próba odpowiedzi na pytania o racjonalność terroryzmu i o to, co sprawia, że uważamy to zjawisko za skrajnie irracjonalne. Wiążą się z tym oceny poszczególnych kampanii, wynikające – jak się wydaje – w znacznej mierze właśnie z ich czytelności i poczucia racjonalności. Dwa pierwsze rozdziały poświęcone zostały ukazaniu ewolucji każdego z wyodrębnionych rodzajów terroryzmu. Rozdział trzeci ukazuje sprawców terroryzmu, ich zmieniający się wizerunek społeczny, kierujące nimi motywacje i mechanizmy psychologiczne. Rozdział czwarty ukazuje ewolucję metod terrorystycznych, poruszając też ważny problem relacji między terroryzmem a środkami masowego przekazu. Wreszcie rozdział ostatni stanowi analizę metod finansowania terroryzmu. Podejmuje też ważny problem budowy sieci terroryzmu – ponadnarodowych struktur służących nielegalnemu wspieraniu tego zjawiska.

Od kilku lat w Polsce toczy się ożywiona debata publiczna na temat polityki historycznej. Jej pierwsza faza cechowała się silnym upolitycznieniem. Zajmowane stanowiska i wyrażane poglądy były wyraźnie zależne od opcji politycznej zabierających głos w dyskusji. Od jakiegoś czasu jednak w debacie o polityce historycznej zaobserwować można symptomy jej pogłębienia i odpolitycznienia. Świadczy o tym, z jednej strony, o wiele bardziej stonowany charakter wypowiedzi zwolenników postulatu prowadzenia aktywnej polityki historycznej i zrozumienie przez nich delikatności materii, na której winna ona być prowadzona, z drugiej zaś strony wypracowanie w debacie kilku interesujących stanowisk ze strony intelektualistów i naukowców, które coraz bardziej dotyczą pytania: jak prowadzić politykę historyczną aniżeli tego, czy w ogóle należy ją prowadzić. Wyzwaniem, jakie obecnie staje przed uczestnikami dyskursu, jest unaukowienie problemu polityki historycznej, który w wielu państwach Europy zachodniej od lat jest przedmiotem zaawansowanych badań naukowych, stanowiąc tam użyteczną kategorię badawczą. Przykładem najbliższym są Niemcy, gdzie poszczególne aspekty niemieckiej polityki historycznej poddane zostały szczegółowym analizom i na ich temat powstało wiele interesujących monografii. Konferencja „Narodowe i europejskie wyznaczniki polityki historycznej w Niemczech i Polsce na progu XXI wieku”, która odbyła się jesienią 2006 roku w Instytucie Zachodnim, była jednym z zamierzeń skierowanych na unaukowienie zagadnienia polityki historycznej w Polsce. Głównym jej przedmiotem była refleksja nad narodowymi i ponadnarodowymi czynnikami wpływającymi na specyfikę prowadzonej po 1989 roku polityki historycznej w Polsce i w Niemczech. Przedstawione referaty, które stały się podstawą pracy zbiorowej, dotyczyły zarówno poszczególnych aspektów polityki historycznej, takich jak: uroczystości rocznicowe, wystawy historyczne, dyskurs literacki, jak i bardziej ogólnych teoretycznych problemów wiążących się z polityką historyczną, a w szczególności z problemem jej stopniowej internacjonalizacji w warunkach wzrastającej integracji europejskiej oraz możliwości istnienia transgranicznej polityki historycznej.

Po zmianie rządów w obu krajach szybko pojawiły się nieporozumienia, kontrowersje i podejrzliwość. Na ustach polityków i dziennikarzy pojawiły się słowa o kryzysie, regresie i „kiczu" polsko-niemieckiego pojednania. Coraz częściej kwestionowano wspólny dorobek sąsiedztwa z niemałą trudnością wypracowywany od 1989 r. Katalog wzajemnych pretensji stawał się coraz bardziej pojemny. Prawa strona polskiej sceny politycznej zarzucała Niemcom relatywizację procesu historycznego i zbrodni narodowego socjalizmu, a hasłami wywoławczymi stały się „wypędzenia", Erika Stein-bach i Powiernictwo Pruskie. Niemcy natomiast powitali nowy polski rząd Kazimierza Marcinkiewicza i następnie Jarosława Kaczyńskiego z wyraźną niechęcią i dezaprobatą, obwiniając go o skrajny nacjonalizm, zaściankowość, kłótliwość i egoistyczne traktowanie już nie tylko niemieckiego sąsiada, ale i całej Unii Europejskiej... ( ze Wstępu ) Prezentowana praca nie stanowi próby ujęcia trudnej i skomplikowanej polsko-niemieckiej rzeczywistości, lecz raczej jej pewnych wycinków i fragmentów, gdzie hasłem wywoławczym była Unia Europejska. Zarówno w Berlinie jak i coraz bardziej w Warszawie pogłębia się świadomość, że wzajemne stosunki wymagają naprawy. Oba państwa są sąsiadami, ale nic muszą być partnerami. Czy to sąsiedztwo będzie miało nadal charakter „konfrontacyjnej współpracy", czy rzeczywistego partnerstwa, zależy od dobrej woli rządzących i nastawienia społeczeństw. ( z Zakończenia)

Czy możliwe jest przeprowadzenie jasnego podziału między rozwojem a upadkiem we współczesnym miejskim życiu? W tym tomie twierdzimy, że nie. Nieregularności rozwoju wyrażają się w kontrastach, a kontrasty te są szczególnie widoczne poza metropolitarnymi centrami – w miejscach, gdzie jednocześnie można obserwować oznaki rozwoju i „rozwoju niedorozwoju”. Książka podzielona jest na dwie części Global and Local Contexts of the Postcommunist City i The City in Transition-Gentrification, Revitalisation, Activisation. Prezentuje ona dyskusję pomiędzy polskimi i niemieckimi badaczami miasta, dotyczącą problematyki upadku/rozwoju.

Książka prezentuje wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu realizowanego przez Instytut Zachodni we współpracy z katedrą Uniwersytetu Marburskiego „Forschungsstelle zum Vergleich wirtschaftlicher Lenkungssysteme”. W badaniach tych wzięli udział po stronie polskiej pracownicy naukowi poznańskich placówek naukowych (Instytutu Zachodniego, Akademii Ekonomicznej i Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza), a po stronie niemieckiej _ naukowcy ze wspomnianej wyżej katedry Uniwersytetu Marburskiego, Instytutu Herdera z Marburga i Wyższej Szkoły Zawodowej z Pforzheim. Prace badawcze finansowało heskie Ministerstwo ds. Gospodarki, Komunikacji i Rozwoju. Do podjęcia badań nad dostosowaniami Polski do wymagań unijnych skłoniły uczestników projektu tak względy natury teoretycznej, jak i praktycznej. Badania te dostarczają materiału empirycznego, niezbędnego do formułowania prawidłowości dotyczących integracji krajów słabiej rozwiniętych z państwami wysoko rozwiniętymi. Poprzez ujawnianie zaznaczających się w procesie dostosowawczym deficytów badania te pozwalają na odpowiednie ukształtowanie polityki państwa, a tym samym na przyspieszanie dokonujących się przeobrażeń. Główny cel, jaki postawili sobie uczestnicy projektu, stanowiła próba pokazania (w całej złożoności) procesu dostosowawczego Polski do wymogów unijnych w wybranych dziedzinach. Były to dziedziny dotyczące sfery gospodarki albo mające dla niej bardzo istotne znaczenie.

Interdyscyplinarna publikacja prezentująca współczesny kształt społeczeństwa niemieckiego pokazuje w czterech odrębnych, choć merytorycznie powiązanych analizach jego strukturę, problemy demograficzne, zjawiska związane z imigracją i wielokulturowością oraz przemiany w sferze religijnej. Ich autorzy starali się w swych rozważaniach o przemianach społecznych w Niemczech uwzględnić nie tylko konsekwencje wynikające ze zjednoczenia obu państw niemieckich, lecz także wpływ innych czynników, jak globalizacja i wiele zjawisk wiążących się z szeroko pojętą modernizacją. Opis transformacji społeczeństwa niemieckiego od tradycyjnego do nowoczesnego, a nawet ponowoczesnego, widzianej na tle podziału, a później zjednoczenia Niemiec, nie mógł pominąć tak istotnych zagadnień, jak kształtowanie się struktury klasowej, problemy nierówności społecznych i rosnącego ubóstwa, zróżnicowania etnicznego, kulturowego i religijnego, starzenia się społeczeństwa, dezurbanizacji wschodniej części Niemiec, mobilności społecznej oraz miejsca i roli imigrantów. Książka jest jedną z nielicznych w polskim piśmiennictwie podejmującą tego typu problematykę, powinna więc spotkać się z pozytywną recepcją czytelniczą.

Zbigniew Mazur, Droga Niemiec do zjednoczenia wewnętrznego, Studium Niemcoznawcze nr 94, ISBN 978-83-61736-50-9, streszczenie w j. angielskim, Poznań 2015, 240 ss. Rozpad systemu politycznego NRD połączony z katastrofalną sytuacją gospodarczą otworzył jesienią 1989 r. perspektywę niemieckiej jedności państwowej. Jednak kwestia podziału czy jedności Niemiec, ze względu na duże znaczenie dla układu sił między Wschodem a Zachodem, nie mogła być pozostawiona jedynie obu państwom niemieckim. Autor z wielkim znawstwem przedmiotu ukazuje bankructwo koncepcji enerdowskiego socjalizmu, realizowanego pod kierunkiem partii komunistycznej SED, w obliczu rewolucyjnych zmian systemowych w ZSRR (pierestrojka) i pojawiającej się w ich następstwie presji zmian ustrojowych w państwach socjalistycznych, w szczególności w Polsce. Nie zapobiegły temu wysiłki partyjnych reformatorów, dążących do ocalenia socjalistycznej NRD i sanacji gospodarki. Także społeczeństwo enerdowskie, mimo powszechnej kontroli i inwigilacji, podejmuje próbę wyzwolenia się z rzeczywistości państwa policyjnego. Niepokojom społecznym, które miały doprowadzić do zmian systemowych, towarzyszy wzmożona migracja do RFN. Symboliczne „obalenie muru” stworzyło realną i niepowtarzalną możliwość zjednoczenia obydwu państw niemieckich na drodze ich połączenia za zgodą mocarstw odpowiedzialnych za Niemcy jako całość. O sposobie i tempie połączenia Republiki Federalnej Niemiec i Niemieckiej Republiki Demokratycznej, a więc o zjednoczeniu wewnętrznym, decydowali wyłącznie Niemcy. Jednakże od momentu, gdy stało się jasne, że powstały ku temu warunki, wewnętrzny proces zjednoczeniowy wyznacza RFN. Niniejsza publikacja dopełnia wiedzę o wątpliwościach, sporach i trudnościach decyzyjnych towarzyszących temu procesowi, wynikających z konfrontacji odmiennych koncepcji niemieckiej jedności w obydwu państwach niemieckich